Celem tzw. dyrektywy azotanowej (Dyrektywa Rady 91/676/EWG) jest zmniejszenie zanieczyszczenia wód spowodowanego lub wywołanego przez azotany pochodzące ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu wód. Dyrektywa zobowiązuje każde państwo członkowskie m.in. do prowadzenia monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych oraz dokonywania oceny stopnia eutrofizacji wód. Państwa członkowskie Unii Europejskiej mają do wyboru dwa sposoby wdrażania postanowień dyrektywy. Wariant pierwszy polega na wyznaczeniu tzw. wód wrażliwych – wód zanieczyszczonych lub zagrożonych zanieczyszczeniem; ustanowieniu stref zagrożenia (obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych OSN) oraz sporządzenia dla OSN programów działań. Natomiast wariant drugi realizacji dyrektywy przewiduje ustanowienie i wdrożenie Programu działań na terenie całego kraju, bez konieczności wyznaczania wód wrażliwych i OSN.
W Polsce od 2004 r. realizowany był pierwszy wariant wdrażania postanowień dyrektywy azotanowej. Sposób i efekty realizacji wymogów dyrektywy 91/676/EWG w kraju podlegały ocenie Dyrekcji Generalnej do spraw Środowiska (DGŚ) działającej przy Komisji Europejskiej, która to ostatecznie 26 czerwca 2013 r. wniosła do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej skargę o stwierdzenie, że poprzez niewystarczające określenie wód, które mogą być dotknięte zanieczyszczeniami azotanami pochodzenia rolniczego, oraz niedostateczne wyznaczenie stref zagrożenia (OSN), a także poprzez przyjęcie programów działań zawierających środki niezgodne z załącznikami dyrektywy Polska uchybiła zobowiązaniom dyrektywy azotanowej. Trybunał 20 listopada 2014 r. wydał niekorzystny dla Polski wyrok.
W związku z tym nastąpiła zmiana podejścia do realizacji dyrektywy azotanowej w Polsce, polegająca na wdrożeniu Programu działań na terenie całego kraju, bez konieczności wyznaczania OSN. Przepisy dające podstawę do wprowadzenia Programu na terenie całego kraju znalazły się w nowej ustawie z dnia 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne, w art. 102-112 Rozdziału 4 pn. „Ochrona wód przed zanieczyszczeniem azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych”. Za opracowanie projektu Programu działań odpowiedzialny jest Minister właściwy do spraw gospodarki wodnej (obecnie Minister Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej) w uzgodnieniu z ministrem właściwym do spraw rolnictwa (Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi).
Program działań został wprowadzony, zgodnie z art. 106 ust. 4 ustawy Prawo wodne, rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 5 czerwca 2018 r. w sprawie przyjęcia „Programu działań mających na celu zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu”.
Podstawowym celem Programu jest zmniejszanie zanieczyszczenia wód spowodowanego lub wywołanego przez związki azotu pochodzące ze źródeł rolniczych oraz zapobieganie dalszym zanieczyszczeniom tego rodzaju. Program skierowany jest do wszystkich podmiotów prowadzących produkcję rolną, w tym działy specjalne produkcji rolnej, oraz działalność, w ramach której są przechowywane odchody zwierzęce.
Program określa:
1) warunki stosowania nawozów w pobliżu wód powierzchniowych, na glebach zamarzniętych, zalanych wodą, nasyconych wodą lub przykrytych śniegiem;
2) warunki stosowania i przechowywania nawozów na terenach o dużym nachyleniu;
3) terminy stosowania nawozów;
4) warunki przechowywania nawozów naturalnych oraz postępowanie z odciekami;
5) dawki i sposoby nawożenia azotem;
6) sposób dokumentowania realizacji Programu działań.
W szczególności Program stanowi, że pojemność zbiorników na płynne nawozy naturalne powinna umożliwiać ich przechowanie przez okres 6 miesięcy, natomiast powierzchnia miejsc do przechowywania stałych nawozów naturalnych powinna umożliwiać ich przechowanie przez okres 5 miesięcy. Obowiązek dostosowania powierzchni lub pojemności posiadanych miejsc do przechowywania nawozów naturalnych do wymogów podanych w Programie w terminie do:
a) 31 grudnia 2021 r. – w przypadku podmiotów prowadzących chów lub hodowlę zwierząt gospodarskich w liczbie większej niż 210 dużych jednostek przeliczeniowych (DJP), w tym podmiotów prowadzących chów lub hodowlę drobiu powyżej 40 000 stanowisk lub chów lub hodowlę świń powyżej 2 000 stanowisk dla świń o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior;
b) 31 grudnia 2024 r. – w przypadku podmiotów prowadzących chów lub hodowlę zwierząt gospodarskich w liczbie mniejszej lub równej 210 DJP.
Określone w Programie warunki przechowywania nawozów naturalnych dopuszczają czasowe, jednak nie dłuższe niż przez okres 6 miesięcy od dnia utworzenia każdej z pryzm, składowanie obornika bezpośrednio na gruntach rolnych.
Dodatkowo w Programie działań dla całego kraju określono obowiązek:
1) opracowania planu nawożenia azotem, albo
2) stosowania dawek nieprzekraczających maksymalnych dawek azotu działającego ze wszystkich źródeł dla upraw w plonie głównym.
W związku z powyższym wszystkie podmioty będą zobowiązane do racjonalnego stosowania nawozów.
Kontrola stosowania Programu przez podmioty zobowiązane do jego przestrzegania spoczywa na właściwym organie Inspekcji Ochrony Środowiska. Maksymalna wysokość opłat wynosi:
- 2000 zł za stosowanie nawozów niezgodnie z przepisami zawartymi w Programie;
- 3000 zł za przechowywanie odchodów zwierzęcych niezgodnie z przepisami zawartymi w Programie;
- 500 zł za prowadzenie dokumentacji realizacji Programu działań niezgodnie z przepisami zawartymi w Programie;
- 500 zł za brak planu nawożenia azotem, jeżeli jest wymagany zgodnie z przepisami Programu działań.
Powyższe stawki opłat są corocznie aktualizowane przez Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej, a ich wysokość (obowiązująca od 1 stycznia roku następnego) obwieszczana jest nie później niż do 31 października każdego roku w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”.
W ramach państwowego monitoringu środowiska prowadzi się monitoring służący dokonaniu oceny skuteczności programu działań (w tym badania stężeń azotanów).
Program działań (PD), zgodnie z zapisami ustawy Prawo wodne, podlega przeglądowi co 4 lata oraz w razie potrzeby aktualizacji. Na pewno aktualizacji w najszybszym możliwym terminie wymagają współczynniki z załącznika nr 5 „Sposób obliczania wymaganej pojemności zbiorników oraz wymaganej powierzchni miejsc do przechowywania nawozów naturalnych” i załącznika nr 6 „Średnie roczne wielkości produkcji nawozów naturalnych i koncentracja zawartego w nich azotu w zależności od gatunku zwierzęcia gospodarskiego, jego wieku i wydajności oraz systemu utrzymywania zwierząt gospodarskich” do Programu działań pod kątem wyeliminowania błędów merytorycznych (obliczeniowych), tak, aby obydwa załączniki były ze sobą spójne.
Zgodnie w rozdziałem 1.4. Warunki przechowywania nawozów naturalnych oraz postępowanie z odciekami Programu działań pojemność zbiorników na nawozy naturalne płynne (gnojówka, gnojowica) powinna umożliwiać ich przechowanie przez okres 6 miesięcy, natomiast powierzchnia miejsc do przechowywania nawozów naturalnych stałych (obornik) powinna umożliwiać ich przechowanie przez okres 5 miesięcy. Obliczenie wymaganej pojemności zbiorników lub powierzchni miejsc do przechowywania nawozów naturalnych poprzedza sporządzenie obrotu stada, obliczenie przelotowości zwierząt gospodarskich w grupie technologicznej, a następnie wyliczenie stanów średniorocznych, które przelicza się na DJP (duże jednostki przeliczeniowe). W załącznikach nr 4 i nr 5 do Programu podano sposób sporządzania obrotu stada, obliczania sztuk przelotowych zwierząt gospodarskich i stanu średniorocznego tych zwierząt oraz sposób obliczania wymaganej pojemności zbiorników jak również wymaganej powierzchni miejsc do przechowywania nawozów naturalnych.
W załączniku nr 5 Sposób obliczania wymaganej pojemności zbiorników oraz wymaganej powierzchni miejsc do przechowywania nawozów naturalnych do Programu działań w odnośniku nr 6 pod tabelami nr 6 i 7 znajduje się informacja o sposobie wyliczenia niezbędnej powierzchni płyty obornikowej (m2) w stosunku do jej pojemności (m3). W tym celu wyliczoną pojemność płyty dzieli się przez deklarowaną wysokość składowania nawozu naturalnego wynikającą z posiadanych przez rolnika środków technicznych. Należy zauważyć, że w przypadku posiadania przez rolnika dokumentacji budowlanej, możliwą wysokość składowania obornika można będzie ustalić na podstawie tej dokumentacji. Natomiast w przypadku jej braku trudno będzie ustalić odpowiednią wysokość składowania.
Załącznik nr 6 do Programu działań określa średnie roczne wielkości produkcji nawozów naturalnych i koncentrację zawartego w nich azotu w zależności od gatunku zwierzęcia gospodarskiego, jego wieku i wydajności oraz systemu utrzymywania zwierząt gospodarskich. Poniżej podano przykłady wyliczeń wielkości urządzeń do przechowywania nawozów naturalnych wg wskaźników Programu działań, obrazujące brak spójności pomiędzy załącznikiem nr 5 i nr 6 do Programu.
Przykład nr 1:
chów trzody chlewnej w systemie bezściółkowym (rusztowym), gdzie średnioroczny stan zwierząt wynosi:
– maciory – 300 szt.,
– prosięta do 2 miesiąca – 600 szt.
Ilość DJP (zgodnie z załącznikiem nr 1 do Programu):
– maciory – 300 szt. x 0,35 = 105 DJP,
– prosięta do 2 miesiąca – 600 szt. x 0,02 = 12 DJP.
Zgodnie z załącznikiem nr 5 (tabela nr 6) do Programu działań wymagana pojemność zbiornika pozwalająca zapewnić 6-miesięczny okres przechowywania gnojowicy wynosi 5,8 m3/1 DJP obrotu stada:
105 DJP (300 macior) x 5,8 m3 = 609 m3
12 DJP (600 prosiąt) x 5,8 m3 = 69,6 m3
czyli łącznie 678,6 m3 (609 m3 + 69,6 m3) zbiornika na gnojowicę zapewniającego gromadzenie 6-miesięcznego okresu jej produkcji.
Natomiast biorąc pod uwagę roczną ilość (produkcję) gnojowicy wyliczoną ze współczynników załącznika nr 6 (tabela nr 9) do Programu działań, wynika, że gnojowica wyprodukowana w ciągu 6 miesięcy nie zmieści się w zbiorniku o pojemności wyliczonej wg wskaźników podanych w załączniku nr 5 do Programu.
Dowód:
z tabeli nr 9 Średnie roczne wielkości produkcji nawozów naturalnych i koncentracja zawartego w nich azotu w zależności od gatunku zwierzęcia gospodarskiego, jego wieku i wydajności oraz systemu utrzymywania zwierząt gospodarskich w załączniku nr 6 do Programu wynika, że:
1 maciora wytwarza w ciągu roku 4,6 m3 gnojowicy, a 1 prosię do 2 miesiąca 0,7 m3 gnojowicy, czyli:
300 macior x 4,6 m3 gnojowicy = 1380 m3 gnojowicy,
600 prosiąt do 2 miesiąca x 0,7 m3 gnojowicy = 420 m3 gnojowicy.
Roczna (12 miesięcy) produkcja gnojowicy wynosi 1800 m3.
Z powyższych wyliczeń wynika, że w ciągu połowy roku (6 miesięcy) powstanie 900 m3 gnojowicy, a nie 678,6 m3.
Powyższe wskazuje na to, że ilość wytworzonej w ciągu 6 miesięcy gnojowicy, której ilość (900 m3) wyliczono wg załącznika nr 6 do Programu działań nie zmieści się w zbiorniku o pojemności (678 m3) wyliczonej na podstawie tego samego średniorocznego stanu zwierząt (wg załącznika nr 5 do Programu działań).
Przykład nr 2:
chów bydła w systemie ściółkowym (ściółka głęboka), gdzie średnioroczny stan zwierząt wynosi:
– jałówki od pół do 1 roku – 500 szt.,
– jałówki powyżej 1 roku – 500 szt.
Ilość DJP (zgodnie z załącznikiem nr 1 do Programu):
– jałówki od pół do 1 roku – 500 szt. x 0,3 = 150 DJP,
– jałówki powyżej 1 roku – 500 szt. x 0,8 = 400 DJP.
Zgodnie z załącznikiem nr 5 (tabela nr 6) do Programu działań wymagana wielkość płyty obornikowej lub innego nieprzepuszczalnego podłoża pozwalająca zapewnić 5-miesięczny okres przechowywania gnojowicy wynosi 2,1 m3/1 DJP obrotu stada:
150 DJP (500 jałówek od pół do 1 roku) x 2,1 m3 = 315 m3
400 DJP (500 jałówek powyżej 1 roku) x 2,1 m3 = 840 m3
czyli łącznie 1155 m3 (315 m3 + 840 m3) płyty obornikowej lub innego miejsca przechowywania obornika zabezpieczającego przed przedostawaniem się odcieków do wód lub gruntu (nieprzepuszczalnego podłoża) zapewniających przechowywanie 5-miesięcznego okresu jego produkcji.
Natomiast biorąc pod uwagę roczną ilość (produkcję) obornika wyliczoną ze współczynników załącznika nr 6 (tabeli nr 9) do Programu działań wynika, że obornik wyprodukowany w ciągu 5 miesięcy nie zmieści się na płycie/miejscu o powierzchni wyliczonej wg wskaźników załącznika nr 5 Programu.
Dowód:
z załącznika nr 6 do Programu działań wynika, że:
1 jałówka od pół roku do 1 roku życia wytwarza w ciągu roku 7,8 ton obornika, a 1 jałówka powyżej 1 roku życia 12,4 ton obornika, czyli:
500 jałówek od pół do 1 roku x 7,8 ton obornika = 3 900 ton obornika,
500 jałówek powyżej 1 roku x 12,4 ton obornika = 6 200 ton obornika.
Roczna (12 miesięcy) produkcja obornika wynosi 10 100 ton.
Z powyższych wyliczeń wynika, że w ciągu 5 miesięcy powstanie 4 208,3 ton obornika (10100 ton:12 miesięcy = 841,66 ton miesięcznie), który nie zmieści się na wyliczonej powierzchni płyty/miejsca (1155 m3) chyba, że wysokość pryzmy wynosiłaby ponad 4 m, (podczas gdy z reguły przyjmuje się wysokość pryzmy 2 m).
Treść interpelacji poselskiej (nr 26909) w tej sprawie do pobrania tutaj:
http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=B5PHRL
Odpowiedź Ministerstwa Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej tutaj:
http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/InterpelacjaTresc.xsp?key=B6HK2K